Zarząd Cmentarzy Komunalnych we Wrocławiu

HISTORIA

Cmentarz został założony w 1867 roku.
Najstarsza jego część, dzisiejszy narożnik południowo – wschodni przylegający do ul. Osobowickiej, stanowiła kwadratowy obszar podzielony dwoma przecinającymi się drogami na cztery zasadnicze kwadraty. W skrzyżowaniu, w punkcie centralnym, stał krzyż.
W narożniku północno – zachodnim tego założenia zbudowano w 1872 roku kaplicę. Był to ośmioboczny budynek zaprojektowany przez mistrza budowlanego Carla Kolbe. W narożniku południowo – wschodnim natomiast umieszczono budynki administracyjno – mieszkalne i obsługi cmentarza. Zachowany budynek, znajdujący się poza terenem dzisiejszego cmentarza, powstał w 1871 roku. Jest to jednokondygnacyjna budowla z cegły klinkierowej i dachem krytym dachówką.
Od 1867 roku ta najstarsza część cmentarza użytkowana była przez parafię Św. Wojciecha. W następnym okresie teren podzielony został na pola wykorzystywane niezależnie od siebie przez trzy parafie: wspomnianą Św. Wojciecha oraz Św. Michała i Św. Macieja. Od 1875 roku z cmentarza korzystała również gmina ewangelicka Św. Bernarda.
Około 1869 roku zbudowano drogę łączącą miasto z cmentarzem, jednocześnie rozpoczęto budowę drewnianego ogrodzenia wokół terenu nekropolii. W 1882 roku powiększono cmentarz (jego część ewangelicką) w kierunku północnymi i zachodnim.
W 1885 roku do części tej przyłączono parcelę przylegającą do jej zachodniej granicy. W rezultacie na przełomie wieków cmentarz posiadał kształt prostokąta, stanowiącego dzisiejszy fragment południowy nekropolii. Cały ten teren podzielony był, krzyżującymi się pod kątem prostym, drogami ciągnącymi się przez całą długość i szerokość cmentarza, tworzącymi w ten sposób regularną siatkę kwadratowych kwater. W tym czasie istniało najpierw pięć (1901 r.) potem sześć (1904 r.) wejść na cmentarz. Wszystkie położone były u wylotu dróg od strony ul. Osobowickiej.
Wraz z rozwojem terytorialnym cmentarza zwiększyła się również liczba użytkowników. Od ok. 1890 roku odbywały się tutaj pochówki zmarłych ze szpitala Wszystkich Świętych. W 1900 roku z terenów grzebalnych korzystały już gmina luterańska, starokatolicy oraz parafia NMP na Piasku. Parafia ta wykorzystywała specjalnie wytyczony teren dochodzący do zabudowań administracyjno – mieszkalnych. Była to wąska działka wzdłuż ul. Osobowickiej, połączona z dużym cmentarzem wąskim przejściem. Od 1911 roku z cmentarza komunalnego korzystała również parafia Św. Bonifacego i Zbawiciela. Od tego roku aż do końca lat 30 XX wieku skład użytkowników cmentarza nie uległ zmianie.

W pierwszej dekadzie XX wieku ponownie poszerzono nekropolię w kierunku północnym o wąski pas terenu na całej długości północnej granicy oraz w jej części zachodniej o wydłużony w kierunku północ – południe, łukowato wygięty obszar. W ten sposób założenie cmentarne uzyskało kształt litery L. Ta nowa część różniła się od pozostałej odmiennym rozwiązaniem układu komunikacyjnego. Przeprowadzone tu drogi miały układ swobodny, połączonych ze sobą przenikających się pętli. W tym czasie powstała również część ogrodzenia cmentarza wzdłuż ul. Osobowickiej w formie płotu z kutych prętów żelaznych wygiętych promieniście w części górnej. Elementy metalowe posadowiono na ceglanej podmurówce, pomiędzy słupami z nasadzonymi kamiennymi kostkami ściętymi w formie pulpitu. Dwie zachodnie bramy od strony ul. Osobowickiej są częścią wyżej opisanego ogrodzenia. Jedna prowadzi do dawnego budynku administracyjno-mieszkalnego, drugą umieszczono mniej więcej w części środkowej. Bramy pochodzą z tego samego czasu co ogrodzenie to znaczy z 1906 roku. Niedługo potem, w 1908 r., rozbudowano część administracyjno-mieszkalną.

W latach 1914 -1918 zorganizowano na Cmentarzu Osobowickim kwatery żołnierzy poległych w czasie I wojny światowej. Usytuowano je po południowej stronie istniejącej dziś kaplicy (pole 86 i 87). Natomiast w latach 1916-1918 niedaleko tej kaplicy, po lewej stronie alei głównej, urządzono prostokątną kwaterę wojskową, grupującą mogiły żołnierzy z wrocławskich lazaretów. Wskazują na to różne daty zgonów oraz obecność nazwisk zarówno niemieckich, jak i słowiańskich. Wszystkie groby posiadają jednakowe żelazne krzyże z nazwiskiem, stopniem wojskowym i datą zgonu. Krzyże projektował wrocławski rzeźbiarz Robert Bednorz.

W 1921 roku powstała nowa kaplica, którą usytuowano w zachodniej części cmentarza, przy głównej alei. Zbudowano ją wg projektu Maxa Berga, twórcy wrocławskiej Hali Ludowej.

W latach 80. XX wieku zmieniono wystrój wewnętrzny kaplicy.
Z tego samego okresu co kaplica (1921) pochodzą również dwa budynki bramne w zachodniej części cmentarza, od ul. Osobowickiej. Pełnią one rolę głównego wejścia na teren nekropolii. Nieco później wybudowano pomieszczenia administracyjne po wschodniej stronie kaplicy. Mieściła się tu poczekalnia. Z lat 20 pochodzi również zachodni odcinek ogrodzenia od strony ul. Osobowickiej.

Kolejne rozszerzenie obszaru cmentarza nastąpiło pod koniec lat 20. XX wieku. Nowo przyłączona parcela wypełniła środkowo-wschodnią cześć nekropolii. Południowy fragment tego terenu przeznaczono na cele gospodarcze: mieściła się tu szkółka drzew i krzewów oraz ogrodnictwo. Pozostała część była miejscem pochówków. Po 1945 roku poszerzono teren cmentarza o wąski pas części środkowo-wschodniej i zlikwidowano część wschodnią przylegającą do ul. Osobowickiej (tj. dawny cmentarz parafii NMP na Piasku). Obszar dużego ogrodnictwa i szkółki drzew przeznaczono na miejsce pochówków. W latach 60. rozebrano ośmioboczną kaplicę Kolbego. Nie istnieje również dzwonnica i elementy małej architektury zaprojektowane w okresie międzywojennym.

Z końca lat 40. pochodzi kwatera mahometan położona na północny zachód od kaplicy, po lewej stronie alei głównej. Po jej prawej stronie znajduje się także założona po wojnie kwatera cygańska z charakterystycznymi kaplicami grobowymi. W okolicy kaplicy, po jej zachodniej stronie, usytuowano kwaterę sióstr z zakonu Urszulanek. Wyżej wymienione kwatery są jedynymi wyróżniającymi się swoją obecnością kwaterami założonymi po wojnie.

Wspomniany już powyżej przegląd konserwatorski z początku lat 80. wykazał obecność na terenie Cmentarza Osobowickiego ok. 40. nagrobków sprzed 1945 roku. Reprezentowały one różne typy rozwiązań architektonicznych. Najstarszymi były: